گیاه بابونه

گیاه بابونه یکی از گیاهان دارویی قدیمی در جهان می باشد.نام علمی این گیاه Matricaria chamomilla می باشد.این گیاه دارای خواص دارویی بسیار زیادی می باشد و در بسیاری از کشورهای جهان کشت می شود.

گیاه شناسی:

گیاهی است یکساله ، بسیار معطر و به ارتفاع ۲۰ تا ۴۰ سانتی متر که به طور خودرو در مزارع،بوستانها ، کنار جاده ها و اماکن بایر و سایه دار می روید ساقه آن دارای انشعاباتی است که هر یک به کاپیتولهائی به بزرگی ۵/۱ تا ۲ سانتی متر منتهی می شود برگهای آن بریدگی های باریک و دراز با ظاهر برگچه مانند دارد. در هر کاپیتول آن ۲ نوع گل یکی زبانه ای به رنگ سفید و دیگری لوله ای و به رنگ زرد دیده می شود.گلهای زباله ای آن که در حاشیه کاپیتولها قرار دارند پس از شکافتن کامل، حالت خمیده به سمت پائین پیدا می کنند بنحوی که از نظر کلی ظاهر چتر باز یا نیمه باز به کاپیتول می بخشند. میوه اش فندقه و بسیار کوچک است منشأ اصلی این گیاه نواحی مختلف مدیترانه بوده است ولی امروزه پراکندگی وسیع در اروپا و نواحی معتدله آسیا پیدا نموده است قسمت مورد استفاده این گیاه کاپیتولهای آن است که در فاصله ماههای اردیبهشت تا مهر آنرا از ساقه جدا می کنند.

ترکیبات شیمیایی

کاپیتول‌های این گیاه دارای اسانس هستند. این اسانس در حالت تازه دارای رنگ آبی تیره‌است که مربوط به وجود ماده‌ای به نام آزولن می‌باشد و تدریجا با تأثیر هوا و نور رنگ آن سبز و قهوه‌ای می‌شود. این اسانس دارای سزکوئی ترپن‌های b و g و همچنین ماتریکارین (Matricarine) می‌باشد.

خواص درمانی

مدر، معرق، مقوی معده، بادشکن، اشتهاآور، هضم کننده غذا، صفرابر و قاعده‌آور، تقویت ننده اعصاب و قوای جنسی،مقوی مغز، ادرار آور، افزایش دهنده ترشح شیر در مادران شیرده، درمان کننده سردرد و میگرن، خرد و دفع کننده سنگ مثانه، تب بر و تسکین دهنده درد، چای آن تسکین دهنده درد در هنگام دندان درآوردن بچه‌ها، رفع بی خوابی، رفع کرم معده و روده، تسکین دهنده دردهای عادت ماهیانه، رفع زردی، ضد آلرژی است و همچنین اثر ضد عفونی کننده ضعیف و قاطع دارد.اسانس آن اثرضد تشنج و بی حس کننده دارد.این گیاه برای درمان عفونت موثر است و  همچنین بخور آن برای درمان سینوزیت مفید است.

این گیاه تقویت کننده مغز، است. میزان ترشح شیر مادران شیرده را افزایش می دهد. درمان کننده سردرد و میگرن است. بابونه آلمانی یک گیاه قوی در خرد کردن سنگ مثانه و دفع آن است. برای رفع درد چشم، بابونه رومی را در سرکه ریخته و آنرا مصرف می کنند. به منظور تسکین دردهای عضلانی چای بابونه آلمانی نوشیده می شود. بابونه آلمانی یک داروی قوی در درمان بی اشتهایی و کم خونی است.این گیاه ضد التهاب ،ضد تشنج ، ضد نفخ، و تب بر است. ازاسانس گل بابونه جهت حفاظت پوست و به عنوان ماده ای موثر در رویش مو استفاده می شود.ترکیبات موجود در روغن بابونه آلمانی از پیشرفت ورم جلوگیری می کند و برای رفع  بی خوابی موثر است. از بابونه آلمانی جهت رفع استرس و سردردهای عصبی استفاده می شود. 

مواردمصرف در زیبایی

استفاده از بابونه در زیبایی به اندازه قدمت به کارگیری آن در عطاریها سابقه دارد. خواص آن به خصوص برای پوستهای شکننده و حساس در مقابل تغییرات جوی مفید است. امروزه در صنعت لوازم آرایش آن را به تنهایی یا همراه با گیاهان دیگری از قبیل اکلیل کوهی، خلنگ و بنفشه به کار می‌گیرند. دم کرده ساده بابونه در استعمال خارجی روی پوست صورت برای حفاظت از  پوست بهترین تاثیرها را دارد. شامپوی همراه با بابونه اندکی رنگ مو را روشن می‌گرداند.بابونه در کنار زیزفون و نعناع در برخی از کشورها بیشترین مصرف را در صنعت داروسازی دارد.

کاشت گیاه بابونه:

اگر چه بابونه در کشت پائیزی قادر است سرمای زمستان را تحمل کند ولی برای گل دهی نیازی به گذراندن سرما (بهاره شدن) ندارد بطوریکه در کشت بهاره گیاهان نیز به گل می روند. بذر بابونه در دمای ۶ تا ۷ درجه سانتی گراد جوانه می زند ولی درجه حرارت مطلوب برای جوانه زنی بین ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتی گراد است. بذر بابونه برای رویش به نور احتیاج دارد. بابونه قادر به تحمل خشکی است ولی در مرحله رویش بذر و همچنین در مرحله تشکیل ساقه به مقادیر مناسبی آب نیاز دارد. آبیاری گیاهان در مرحله پنجه زنی عملکرد گل را به طور قابل توجهی افزایش می دهد. با بونه گیاهی هالوفیت (شورپسند) است اگر گیاه در مناطق شور کشت شود،ریشه قادر است ۱۰ میلی گرم نمک در هر گرم ریشه ذخیره نماید. هر چند کشت در مناطق شور باعث کاهش عملکرد گل می شود. بابونه در هر نوع خاکی می روید. خاکهای سبک شنی همراه با ترکیبات آهکی خاکهای مناسبی برای کشت بابونه است.pH خاک برای بابونه بین ۸/۴ تا ۸ مناسب است هر چند بابونه را می توان در خاکهای قلیائی با pH 9 تا ۲/۹ نیز کشت کرد.

آماده سازی زمین:

چنانچه بابونه در خاکهای سنگین رسی با نیمه رسی کشت شود تا یکسال به افزودن کودهای حیوانی یا شیمیایی نیاز نیست. در چنین شرایطی عملکرد گل مناسب است ولی از سالهای دوم به بعد باید به کوددهی زمین اقدام نمود. افزودن ۲۰ تا ۳۰ کیلوگرم در هکتار ازت و ۲۰ تا ۳۰ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر به خاکهای تهی از مواد و عناصر غذایی نتایج مطلوبی در افزایش عملکرد گل خواهد داشت چنانچه خاک تهی از پتاس باشد باید با توجه به کمبود مقادیر مناسبی اکسید پتاس به خاک اضافه شود. در کشت پائیزه افزودن مقادیر مناسبی ازت در فصل پائیز نقش عمده ای در رویش برگهای طوقه ای (پنجه زنی) دارد.در تکثیر یک کشته از سال دوم قبل از رویش گیاهان افزودن ۶۰ تا ۷۰ کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر ‏ ۵۰ تا ۷۰ کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس و ۱۰ تا ۲۰ کیلوگرم در هکتار ازت نقش عمده ای در افزایش عملکرد گل و اسانس آن دارد.در فصل بهار افزودن ۴۰ تا ۶۰ کیلوگرم در هکتار به زمینهایی که بابونه کشت می شود ضروری است. پس از برداشت گیاهانی که با بابونه به تناوب کشت شده اند باید زمین را برای کشت بابونه آماده کرد انجام شخم در زمینهایی که بابونه کشت می شود مناسب نیست.مگر در مواقع ضروری پس از شکستن سله و خرد کردن کلوخ ها و تسطیح زمین،بستر را برای کاشت بذر آماده می کنند.

تاریخ و فاصله کشت بابونه:

بابونه را با گیاهانی که زود برداشت می شوند به تناوب کشت می کنند تا زمان کافی برای آماده سازی زمین در ماههای مرداد – شهریور وجود داشته باشد. گیاهانی برای تناوب کشت مناسبند که سبب گسترش علف های هرز نشوند (مانند نخود ، خردل ، و …) تناوب کشت بابونه با گیاهانی که بذر های آنها به سهولت ریزش می کنند (مانند غلات و اکثر گیاهان تیره چتریان) مناسب نیست. زیرا ریزش بذرهای این گیاهان سبب گسترش علف های هرز می شوند. چون بابونه به علف کش های با ماده موثره تریازین حساس است لذا تناوب کاشت گیاهانی مانند شوید ، کشنیز ، ریزه سیاه و … که به علف کش مذکور مقاوم هستند، مناسب نیست بابونه را می توان به صورت یک کشته (چند سال در یک زمین) کشت کرد. در این مورد ۱۰ و یا حتی ۱۰۰ سال می توان به کشت بابونه در یک زمین اقدام نمود.و در صورت روش یک کشته هر دو بوته و یا هر چهار یا پنج سال(بستگی به کیفیت خاک) باید به مبارزه با علفهای هرز زمین پرداخت زمان مناسب برای کشت پائیزه نیمه دوم شهریور برای کشت بهاره نیمه دوم اسفند است در کشت پائیزه و بهاره بذرها در ردیف هایی به فاصله ۱۲ تا ۱۵ سانتی متر در زمین اصلی کشت می شوند. در سال اول کاشت برای هر هکتار زمین به ۳ تا ۵/۴ کیلوگرم بذر خوب نیاز است چنانچه بابونه به صورت یک کشته تکثیر می شود از سال دوم به بعد باید از مقادیر کمتری بذر استفاده نمود. در کشت غیر مستقیم اواخر مهر زمان مناسبی برای کشت بذر در خزانه هوای آزاد است. نشاءها ۴ تا ۶ هفته بعد (اواخر آبان تا اوایل آذر) آماده انتقال به زمین اصلی می شوند فضای ۳۰ تا ۴۰ سانتی متر مربع برای هر بوته در زمین اصلی سبب تولید حداکثر مقدار محصول گل و اسانس می شود. در کشت غیر مستقیم برای هر هکتار زمین به ۵/۰ تا ۸/۰ کیلوگرم بذر نیاز می باشد.

کاشت بابونه:

کشت بابونه توسط بذر انجام می گیرد. در کشت مستقیم اعم از کشت بهاره با پائیزه پس از آبیاری زمین به کاشت ردیفی بابونه اقدام می شود از آنجا که نور نقش عمده ای در جوانه زنی بذر دارد بذرها را باید به صورت سطحی در زمین کشت کرد. پس از کاشت غلتک مناسبی باید زده شود و از به کار بردن وسایلی که سبب به هم خوردن نظم ردیف ها و پراکنده شدن بذرهای کشت شده شود باید پرهیز کرد. در کشت غیر مستقیم در زمان مناسب بذرها را در خزانه ای که بستر آن به همین منظور آماده شده باید کشت کرد. پس از کاشت سطحی بذر به منظور ایجاد تراکم در بستر سطحی خاک غلتک مناسبی باید زده شود. در زمان مناسب نشاء ها را به زمین اصلی منتقل و زمین را بلافاصله آبیاری می کنند. کشت غیر مستقیم هزینه بر می باشد.

داشت بابونه:

برای مبارزه با علفهای هرز بابونه از علف کش مالوران به مقدار ۳ تا ۴ کیلوگرم در هکتار به صورت محلول پاشی می توان استفاده کرد. زمان مناسب برای استفاده از این علف کش اواسط فروردین است. و می توان تا مرحله ۲ تا ۳ برگی از آن استفاده نمود. تا قبل از به ساقه رفتن بابونه از علف کش سیس ۶۷ پروپ به مقدار ۸/۱ تا ۲ کیلوگرم در هکتار می توان استفاده نمود.تا قبل از به گل رفتن بابونه می توان از علف کش آفالون به مقدار ۳ تا ۴ کیلوگرم در هکتار استفاده کرد در تکثیر یک کشته چنانچه علف های هرز به علف کشهای مذکور مقاوم شده باشند می توان از علف کش فوسیلاد به مقدار ۲/۱ تا ۲ لیتر در هکتار به صورت محلول پاشی استفاده نمود.

جمع آوری محصول

برداشت بابونه کمی مشکل است چون در فصل برداشت، گلها به صورت غیرهمزمان می رسند و بوته ها هم دائما گل می دهند و هر چند روز یکبار بایستی برداشت صورت گیرد. هنگام برداشت، گلها بـه همراه ۵ سانتیمتر از دمگل برداشـت می شوند.برداشت گل به همراه مقدار بیشتری دمگل سبب کاهش کیفیت اسانس می شود.

برداشت به موقع گلها بسیار مهم است و نقش مهمی در کیفیت و کمیت اسانس دارد. اگر گلها زودتر یا دیرتر از موعد مقرّر برداشت شوند در کاهش کیفیت مواد مؤثره نقش مؤثری دارند. اسانس از بدو تشکیل غنچه در گلها تشکیل می شود. و تا باز شدن گلها به تدریج بر مقدار آن اضافه می شود. گلها هنگامی که کاملاً باز می شوند( گلچه های سفید رنگ زبانه ای به صورت افقی قرار می گیرند) از بیشترین مقدار اسانس برخوردارند. پس از این مرحله از مقدار اسانس و کامازولن به تدریج کاسته می شود.۳ تا ۴ بار در سال گل ها را می توان برداشت کرد.

مقدار اسانس گلها در ساعات مختلف شبانه روز متفاوت است. ظهر هنگام تابش آفتاب ، گلها از بیشترین مقدار اسانس برخوردارند. برداشت گلها در روزهای ابری و سرد مناسب نیست و در این شرایط ازمقدار اسانس و کامازولن آن کاسته می شود.

برداشت گلها توسط کارگر هزینۀ زیادی دربر دارد و تنها در سطوح کوچک کشت می توان با کارگر محصول را برداشت نمود. ولی در سطوح وسیع کشت، برداشت تنها با ماشین های برداشت گل بابونه صورت می گیرد.گلهایی که با دست برداشت می شوند در مقایسه با گلهای برداشت شده با ماشین کیفیت مناسب تری دارند.

گلها را پس از برداشت بلافاصله باید خشک کرد. تأخیر در خشک کردن گلها سبب تغییر رنگ و کاهش کیفیت و کمیّت اسانس آنها می شود. چنانچه پس از برداشت گل امکان خشک کردن آنها نباشد، یا اگر وسیله برای انتقال آنها به کارخانه برای خشک کردن موجود نباشد، آنها را حتی برای مدت کوتاهی نباید نگهداری کرد. در این شرایط گلها باید در سایه پهن نمود تا از رطوبت آنها کاسته شود. هرچند می توان آنها را در هوای آزاد خشک کرد ولی استفاده از خشک کنهای الکتریکی برای خشک کردن آنها نتایج مطلوبی را به همراه دارد. گلهای خشک شده توسط خشک کنهای الکتریکی از رنگ مطلوب تری برخوردار می شوند. درجه حرارت مناسب برای خشک کردن گلها با استفاده از خشک کنهای الکتریکی ۳۵-۶۰ درجۀ  سانتی گراد است.

پس از خشک شدن گلها باید آنها را از ساقه و سایر اندامهای نامناسب پاک کرد. عملکرد گل به شدت به شرایط اقلیمی محل رویش ، روش کشت و روش برداشت گل بستگی دارد. عملکرد گل بابونۀ تازه ۵/۰ – ۲ تن در هکتار است که پس از خشک شدن، ۱/۰-۴/۰ تن گل خشک به دست می آید.

جمع آوری بذر

زمان مناسب برای برداشت بذر هنگامی است که گلچه های زبانه ای از حالت افقی خارج شده و به صورت عمودی (به طرف پائین) درآیند.در این مرحله رنگ گلچه های لوله ای قهوه ای تیره می شود. جمع آوری بذر زودتر از زمان مذکور مناسب نیست زیرا قوۀ رویشی بذرها به شدت کاهش می یابد. چنانچه بذرها با تأخیر برداشت شوند عملکرد بذر به شدت کاهش می یابد. زیرا، با کوچکترین ضربه یا وزش باد بذرها به اطراف پراکنده می شوند. پس از برداشت بذر، آنها را باید تمییز و در محل مناسبی نگهداری نمود. مقدار عملکرد بذر ۳۰-۱۵۰ کیلوگرم در هکتاراست.

قسمت های مورد استفاده

قسمت مورد استفاده دارویی بابونه آلمانی کاپیتول خشک شده آن است.

زمان بهره برداری

بهترین زمان بهره برداری از بابونه زمانی است که گلها کاملاً باز شده باشند.

محل رویش

این گیاه در آذربایجان، لرستان (بین خرم آباد و دورود و حسینیه در شمال غربی اندیمشک) و خوزستان (صالح آباد، هفت گل، شوشتر، رامهرمز، اطراف تهران و دماوند می‌روید. بعضی از گونه‌های دیگر بابونه در نواحی مختلف اروپا می‌روید.

بازار گیاه

کشورهای عمده تولید کننده این گیاه عبارتند از: مجارستان، روسیه، آرژانتین، آلمان، چک، اسلواک، فنلاند، مصر و اخیراً هندوستان.